Âşık Edebiyatı

[ATA0825]

Âşık Edebiyatı Özellikleri, Şairleri/Temsilcileri

Yazar: Ahmet Tarık ALKAN

Âşık edebiyatının kaynağı, İslamiyet'in kabulünden önceki Sözlü Edebiyat'tır. 15. yüzyıldan sonra gelişerek günümüze kadar ulaşmıştır. Şiirini, aşk, doğa, kahramanlık gibi konularda, sazıyla birlikte söyleyen şairlere İslâm'dan önce "ozan", "baksı", "kam" "oyun" denilirken, İslâm'ın kabulünden sonra "âşık" ya da "saz şairi" denmiştir. Bu âşıkların oluşturduğu edebiyata da "Âşık Tarzı Türk edebiyatı" denir.

Âşık edebiyatı şiirden ibarettir. Bu şiir din dışı bir şiirdir; âşık da denilen şairlerin kopuz, bağlama, cura, tambura eşliğinde söyledikleri sözlü-besteli edebiyat türüdür.

Usta-çırak ilişkisiyle yetiştirilen aşıkların çoğu okuma yazma bilmeyen ancak saz çalma ve şiir söyleme yeteneği olan kişilerdir. Âşıklar, saz şairliğini usta âşıkların yanında öğrenir, sonra onlardan mahlâs alarak diyar diyar gezmeye, ellerinde saz şiirler söylemeye başlarlar.

Gelişme alanları arasında kahvehaneler, asker ocakları, kervansaraylar, bozahaneler, tekkeler, konaklar vardır.

Âşık, bilgi, duygu ve becerisini yaptığı atışmalarda gösterir. Aşık şiiri diğer halk edebiyatı ürünleri gibi sözlü edebiyat ürünüdür. 15.yy'dan itibaren yazıya geçirilmeye başlanmıştır.İlk olarak okuma yazma bilen kişilerce derlenerek 'cönk' adı verilen defterlere yazılmıştır âşık şiirleri. Böylece şiirlerin zamanla unutulup kaybolması engellenmiştir. Aşıklık geleneği Anadolu coğrafyasında bugün de canlı olarak yaşatılmaktadır.

Âşık Edebiyatının Özellikleri:

Aşık veya ozan denilen kişilerin, saz eşliğinde söyledikleri şiirlerden oluşur.
Genelde sözlü olmasına rağmen şairler, şiirlerini "cönk" dedikleri defterlerde toplamışlardır.
Şairler, sazlarını omuzlarına alarak köy köy, kasaba kasaba, şehir şehir dolaşmışlardır.
Şiirlerde anlatım içten, canlı ve yalındır.
Şairler, halkın içinden çıktığından halk dilini kullanmışlardır. Bu sade dil 18. ve 19. yüzyıllarda bazı şairler tarafından Divan Edebiyatı'nın etkisinde kalmasıyla eski arılığını kaybetmiştir.
Nazım birimi dörtlüktür.
Koşma, semai, destan, varsağı gibi nazım şekilleri kullanılmıştır.
Hece ölçüsünün 7'li, 8'li ve 11'li kalıplarına ağırlık verilmiştir.
Aşk, tabiat, gurbet, ayrılık, ölüm, özlem, kıskançlık, yiğitlik, toplumun sorunları, insan davranışları, bunlarla ilgili eleştiriler konu olarak işlenmiştir.
Şiirlerin son dörtlüğünde şairin adı veya mahlası geçer.
Göz kafiyesi anlayışı yerine, kulak kafiyesine ağırlık verilmiştir. Yani kafiye için aynı sesin kullanılmasına gerek yoktur. Buna göre p/b , ç/ş, t/d, l/ n gibi seslerle de kafiye yapılmıştır.
Genellikle yarım ve cinaslı kafiye kullanılmıştır.
Benzetme (teşbih) ve kişileştirme (teşhis) dışında edebi sanatlara fazla yer verilmemiştir.
Bazı ürünlerde yöresel özellikler görülür.
Şiirler genellikle hazırlık olmaksızın irticalen yani içe doğduğu gibi söylenir.
Divan Edebiyatı'nda görülün kalıplaşmış benzetmeler (mazmun) Halk Edebiyatı'nda da vardır. Buna göre sevgili anlatılırken yeşil başlı ördek, inci diş, elma yanak, badem göz, kiraz dudak, keman kaş, sırma saç, selvi boy gibi benzetmeler kullanılmıştır.
Divan Edebiyatı daha çok düşünceye önem verdiği için soyut bir edebiyattır. Halk Edebiyatı'nda ise şair gördüğünü, yaşadığını anlatır. Bu nedenle Aşık Edebiyatı, somut bir edebiyattır. Ayrıca Divan Edebiyatı'nda sevgilinin tipi çizilir, adı söylenmez. Halk Edebiyatı'nda ise sevgilinin adı (Elif, Ayşe...) vardır.
Şiirler, işlenen konulara göre "koçaklama, güzelleme, taşlama, ağıt" gibi adlar alır.
Âşık Edebiyatı hayali olaylardan çok, gerçekçiliğin ön plana çıktığı bir edebiyattır.
Âşık Edebiyatı'nın yüzyıllara göre en önemli temsilcileri şunlardır:

16. yüzyıl: Köroğlu, Kazak Abdal, Kul Himmet, Kul Mehmet, Aşık Garip ...
17.yüzyıl: Karacaoğlan, Kayıkçı Kul Mustafa, Aşık Ömer, Kuloğlu, Ercişli Emrah, Kul Nesmi, Kuloğlu ...
18.yüzyıl: Gevheri, Kul Himmet Üstadım, Derviş Mehmet, Âşık Halil, Mecnuni, Pir Mehmet, Kemter Baba ...
19.yüzyıl: Dadaloğlu, Erzurumlu Emrah, Bayburtlu Zihni, Seyrani, Ruhsati, Dertli ...
20.yüzyıl: Âşık Veysel, Âşık Murat Çobanoğlu, Âşık Reyhanî, Âşık Şeref Taşlıova, Âşık Daimî, Âşık Mahzunî Şerif, Davut Sularî, Muhlis Akarsu...

Not: 19. yüzyıl halk şairlerinden Dadaloğlu, Divan şiirinden etkilenmemiş, böylece aynı yüzyıldaki halk şairlerinden ayrı yol izlemiştir.

Halk Edebiyatı

Halk Edebiyatı Özellikler
Âşık Şiirinin Oluşumu, Gelişimi, Temsilcileri
Anonim Halk Edebiyatı
Tekke Edebiyatı
Halk Edebiyatı Nazım Biçimleri
Halk Şairleri Özellikleri
Yüzyıllara Göre Ozanlar
Halk Şiiri-Hece Ölçüsü
Türk Halk Şiirinin Kökeni, Gelişimi ve Genel Özellikleri
Aşıklık Geleneği
Âşık Şiiri
Alevi-Bektaşi Edebiyatı
Aruz Ölçüsüyle Yazılan Halk Şiiri Nazım Biçimleri

[HÜSEYİN TURAN]

📜 Hüseyin Turan Hocadan Tebrik Mesajı

Sevgili öğrencim Ahmet Tarık ALKAN ve değerli eski öğrencim Osman Emre ÜNLÜ,

"Âşık Edebiyatı" başlıklı yazınızı büyük bir keyifle ve ilgiyle okudum.
Halkın gönül dünyasını ve aşkı, saz ve sözle birleştiren bu edebiyat geleneğini, tarihi ve kültürel bağlamıyla birlikte bu kadar anlaşılır ve titiz bir şekilde ele almanız gerçekten takdire değer.

Ahmet Tarık, yazınıza kattığın özen ve konuya hâkimiyetin, edebiyatı ne kadar derin ve severek öğrendiğini gösteriyor.
Osman Emre, yıllar önce Final Anadolu Lisesi'ndeki öğrencilik dönemindeki edebiyat tutkusunu hâlâ aynı heyecanla sürdürüyor; bu da çalışmanıza ayrı bir değer katıyor.

İkinizin ortak emeğiyle ortaya çıkan bu yazıyı içtenlikle tebrik ediyor, başarılarınızın devamını diliyorum. 🌿
Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmeni
Hüseyin TURAN

[ATA0825]

📜 Teşekkür Mesajım

Kıymetli hocam Hüseyin Turan,

"Âşık Edebiyatı" yazımıza göstermiş olduğunuz ilgi ve nazik tebrik mesajınız için en içten teşekkürlerimi sunarım.
Halkın gönül dünyasını ve edebiyat mirasını aktarmaya çalışırken sizden öğrendiğimiz bakış açısı bize yol gösterdi.

Osman Emre ÜNLÜ abimle birlikte bu yazıyı hazırlarken, hem sizin öğretilerinizden hem de edebiyat sevgisinden ilham aldık.
Takdiriniz, hem bizler için bir gurur hem de yeni çalışmalarımız için güçlü bir motivasyon kaynağı oldu.

Sizin öğrenciniz olmak bizim için büyük bir onur. 🌿
Saygı ve sevgilerimle,
Ahmet Tarık ALKAN